Theo dòng thời gian, từ những năm cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII, lưu dân người Việt đã tìm đến vùng đất nơi ở phương Nam để tránh loạn lạc chiến tranh và tìm phương kế sinh cơ lập nghiệp. Củ Chi đã được khai phá những ngày đầu khai hoang mở đất, lúc bấy giờ còn đầy rừng rậm với các loài thú dữ, cảnh vật hoang vu. Những người nông dân đầu tiên đến đây đã phải lao động gian khổ, chống các loại thú dữ và thiên nhiên khắc nghiệt, ra sức khai phá rừng rậm, bãi hoang, chịu khó trồng trọt, chăn nuôi, biến những vùng đất hoang vu này trở thành vùng đất canh tác màu mở.

            Khi thực dân Pháp đến xâm lược nước ta, một số binh lính của triều đình nhà Nguyễn và những sĩ phu yêu nước không muốn hợp tác với giặc và tránh giặc, đã theo quân đội triều đình về đây lập căn cứ kháng chiến. Quá trình chống giặc và tránh giặc họ trở thành người dân thổ cư trên mảnh đất trù phú này.

Những người dân đầu tiên đến lập nghiệp và sinh sống trên đất Củ Chi là nạn nhân của chính sách áp bức, bóc lột tàn bạo của các thế lực phong kiến.

            Sau chiến tranh thế giới lần thứ nhất (1914-1918) cùng với việc đàn áp phong trào cách mạng, bọn thực dân Pháp xâm lược tiến hành chính sách khai thác thuộc địa với việc mở mang những đồn điền cao su ở miền Đông Nam bộ. Đất Củ Chi cũng biến thành những đồn điền cao su, từ đó xuất hiện thêm một tầng lớp dân cư nữa là công nhân cao su.

Năm 1954, sau khi hiệp định Giơneve có trên 10.000 người từ miền Bắc chuyển vào định cư ở Củ Chi, tập trung đông nhất ở thị trấn Củ Chi và xã Tân Phú Trung.

            Năm 1970 có 12.632 người Việt sống ở Campuchia hồi hương về ấp Tân Thông, xã Tân An Hội, sau này là xã Tân Thông Hội.

Sau ngày 30/4/1975, miền Nam hoàn toàn giải phóng, qua chính sách giản dân và xây dựng vùng kinh tế mới của thành phố, năm 1976-1977, có khoảng 400 hộ gia đình được đưa từ nội thành đến định cư tại xã Phạm Văn Cội, An Phú, Tân An Hội.

Một số cán bộ, chiến sĩ công tác trên địa bàn Huyện Củ Chi, đưa người thân đến Củ Chi định cư, sinh sống.

Nhìn chung, dân Củ Chi đã được đến từ nhiều nơi và từ những thời điểm khác nhau, nhưng tất cả đều có nguồn gốc tổ tiên từ Bắc bộ. Sau thời gian dài, có người đi vào miền Trung rồi sau đó đến Củ Chi, có người từ Campuchia về, có người trực tiếp từ Bắc bộ, hoặc các địa phương khác đến.

            Vì phải liên tiếp chống chọi với thiên nhiên, thú dữ ban đầu và chống bọn xâm lược sau này nên người dân Củ Chi đã nung nấu trong lòng mình tinh thần yêu nước, có lòng nhân ái, biết đoàn kết tương trợ, lao động cần cù, sáng tạo, thẳng thắn, cương trực, nói thẳng nói thật rồi sẵn sàng bỏ qua ở xứ đất rộng người thưa, buổi đầu chim trời cá nước, những người đi xa và ở đó dường như họ bỏ lại đằng sau mình những gì quá nặng nề, những xiềng xích, tập tục đã tồn tại hàng bao thế kỷ, vốn ít nhiều có đầu óc mạo hiểm, phát huy được cái vốn vô giá mang theo là niềm tự hào dân tộc có bốn ngàn năm lịch sử đã từng thắng giặc Hán, Tống, Nguyên, Mông, từng chế ngự sông Hồng, sông Mã. Niềm tự hào dân tộc trên vùng đất mới, hoàn cảnh mới đã hình thành nét đặc sắc trong con người Củ Chi.

​

2. Đặc điểm dân cư:

2.1. Hình thức cư trú:

            Dân số tập trung chủ yếu dọc theo các trục giao thông, sông rạch và các khu công nghiệp. Các yếu tố chính chi phối sự cư trú  là chiến cuộc, địa hình và điều kiện sinh sống. Kể từ năm 1967, cuộc chiến giữa ta và địch diễn ra ác liệt, dân chúng bị chính quyền cũ ép buộc, phải dời nhà đến sống chen chúc nhau tại các ấp “chiến lược”, còn gọi là ấp “Tân Sinh” hay ấp “Đời mới” dọc theo quốc lộ 22, tỉnh lộ 8, tỉnh lộ 7, tỉnh lộ 15 hay tụ tập quanh các đồn bót, thành ra làng mạc có hình dài hay hình tròn.

            Trên địa bàn Củ Chi ngày nay, trong giai đoạn từ 1967-1975, chính quyền Sài gòn quản lý 12 xã bao gồm 5 xã thuộc quận Phú Hòa tỉnh Bình Dương (xã Tân Thạnh Đông, Bình Mỹ, Trung An, Tân Hòa và Phú Hoà Đông) và 7 xã thuộc quận Củ Chi tỉnh Hậu nghĩa (xã Trung Lập, Phước Hiệp, Tân An Hội, Phước Vĩnh Ninh, Tân Thông Hội và Tân Phú Trung), (sơ đồ các tụ điểm dân cư trên địa bàn Huyện Củ Chi 1967-1975).

            Hình thức cư trú trên thể hiện rõ ý đồ thâm độc của địch, địch đã tập trung nhân dân quanh các đồn bót để dễ kiểm soát, đa số gia đình vẫn dũng cảm nuôi giấu cán bộ, chiến sĩ cách mạng ngay sát hàng rào địch, người dân còn báo tin cho lực lượng cách mạng về tình hình hoạt động của địch, đóng góp tiền của và gởi con em đi bộ đội.

            Với tinh thần “bám đất giữ vườn”, một số gia đình có con em theo cách mạng đã tự động về chỗ cũ, sống trong các túp liều tranh tạm bợ, chấp nhận bom đạn, để tiếp tục canh tác ruộng vườn hầu nuôi sống gia đình và nhất là nuôi dưỡng và bảo vệ lực lượng cách mạng.

Ngay khi miền Nam được hoàn toàn giải phóng, dân chúng trở về làng cũ, cất nhà trên những vùng đất cao thành ra hình dạng các xóm ấp tùy thuộc vào hình dạng của địa hình. Nông dân tụ tập trên các vùng đất cao, vì vùng này có nước ngọt, ít phèn, thích hợp với việc trồng cây ăn trái và xây dựng nhà cửa, dân cư còn tập trung dọc theo các trục giao thông, gần chợ vì những nơi này thuận lợi cho việc mua bán, đi lại.

Từ ngày các khu công nghiệp được hình thành, các nhà máy xí nghiệp được xây dựng, người dân xây dựng nhà cửa, sinh sống xung quanh các nơi này khá nhiều.

​

2.2. Nếp sống:

            Khi vùng quê chưa bị bom đạn tàn phá, nếp sinh hoạt ở nông thôn vẫn đượm màu sắc dân tộc cổ truyền, nghĩa là các thành phần dân cư tương trợ nhau trong công việc đồng áng, như vần công nhau trong việc cấy lúa làm đồng, sản xuất, thu hoạch và chế biến nông sản. Họ còn tương trợ nhau trong ngày xắt thuốc, trong những đám tang, đám giỗ, đám cưới... nghĩa là họ chia sẻ nhau những nổi vui buồn. Người nông dân còn trao đổi nhau những kinh nghiệm nhà nông sau một ngày làm việc cực nhọc. Họ tụ họp để bàn chuyện giữ xóm, giữ làng như bàn kế hoạch tương trợ khi có kẻ cướp, bàn chuyện cúng đình, miếu, giúp đỡ nhau lúc khó khăn vì họ quan niệm “một giọt máu đào hơn ao nước lã”, “bà con xa không bằng láng giềng gần”.

            Trong thời kỳ chiến tranh chống Mỹ, gia đình nông dân bị ly tán như cha xa con, vợ xa chồng, một số gia đình phải dời nhà vào các “ấp chiến lược”, “ấp tân sinh”, “ấp đời mới” không thể tiếp tục nghề nông, họ đành chuyển nghề làm công việc khác. Những nghề mới ít cần sự tương trợ lẫn nhau, hơn nữa tình hình an ninh không cho phép người dân tụ họp đông đảo vào ban đêm để trao đổi kinh nghiệm làm ăn. Do vậy, chiến tranh đã làm rạn nứt mối giao tiếp giữa các thành phần dân cư. Những thập niên gần đây, mặc dầu chiến tranh đã làm tổn thương tinh thần đoàn kết của dân làng, nhưng nó đem đến cho người nông dân một chân trời xa lạ, đó là sự giao tiếp với thế giới bên ngoài.

Thật vậy, ngày xưa người nông dân quanh năm suốt tháng đều bận rộn với công việc đồng áng. Họ ít có dịp rời khỏi làng xã, dần dần do điều kiện khách quan, nông dân được tiếp xúc với đủ thành phần xã hội và hiểu biết nhiều hơn.

            Củ Chi ngày nay, điện đã đến khắp hộ dân, truyền hình, radio cassette, xe môtô hầu như nhà nào cũng có, nhiều người đã có xe ôtô, tiếng nổ của xe cơ giới khắp ruộng đồng thay hẳn tiếng bom đạn của ngày xưa. Những dòng kinh ngang dọc được kiên cố hóa tạo màu xanh tươi của cây trái thay hẳn hình ảnh đồng khô cỏ cháy của một thời xa xưa. Nông dân đã biết ứng dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất nhằm tạo sản phẩm cho gia đình và cho xã hội.

Củ Chi đang thay da đổi thịt, trở thành một vùng đất đầy nhựa sống, đã và đang hấp dẫn dân từ các nơi khác đến, bởi lẽ đất lành chim đậu.

            Ngày nay, trong xây dựng chủ nghĩa xã hội, cùng với sức sống và tính cách đã nêu, Củ Chi đang phát triển nhanh trên con đường đô thị hóa. Những khu công nghiệp được xây dựng, nhà máy xí nghiệp liên tiếp được xây dựng, bên cạnh những đồng ruộng, vườn cao su, mía, bắp, đậu phọng, vùng chăn nuôi vẫn hiện hữu,... con người Củ Chi vẫn tỏa sáng với những tính cách đẹp đẽ do thiên nhiên và lịch sử để lại.

            Con người Củ Chi, tuy xuất phát từ nhiều nguồn gốc khác nhau, nhưng khi tụ cư về đây, đã cùng đoàn kết, hòa hợp chung sức chung lòng đánh địch, chống ngoại xâm bảo vệ quê hương. Đó là những người bình dị, chất phác, giàu lòng nhân ái, nhưng rất cứng cỏi kiên cường. Những con người ấy đã cùng nhân dân thành phố Hồ Chí Minh và nhân dân cả nước kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược ngay từ khi chúng mới đặt chân lên đất nước ta, kháng chiến chống Mỹ cứu nước cho đến ngày toàn thắng.